Lụa, từ chất liệu đời thường đến chất liệu nghệ thuật

Lụa từ lâu đã là một chất liệu nghệ thuật, gắn bó mật thiết với văn hóa Á Đông. Trong lịch sử, lụa từng được dùng để viết chữ, ghi chép sử liệu và là nền vẽ cho nhiều danh họa phương Đông. Ở Việt Nam, nghiên cứu cho thấy, trên tranh chân dung các danh nhân còn lưu giữ được có nhiều phong cách vẽ lụa khác nhau với những chất liệu từ thiên nhiên như son, mực nho, điệp…

Khi hội họa Việt Nam bước vào thế kỷ XX, lụa đã mang một diện mạo hoàn toàn mới. Tranh lụa hiện đại Việt Nam khởi nguồn từ Trường Mỹ thuật Đông Dương với họa sĩ tiên phong là Nguyễn Phan Chánh. Tiếp đó, công chúng ở Pháp và châu Âu biết đến một nền nghệ thuật hội họa hiện đại Việt Nam qua tranh lụa với những tác phẩm của Lê Văn Đệ, Mai Trung Thứ, Tô Ngọc Vân, Trần Văn Cẩn...

Theo giám tuyển Vân Vi, Việt Nam không phải là quốc gia duy nhất vẽ lụa nhưng cũng không nhiều nước có chất liệu này. Tuy nhiên, khác với truyền thống Trung Hoa thường vẽ khô trực tiếp lên bề mặt lụa, các họa sĩ Trường Mỹ thuật Đông Dương đã sáng tạo kỹ thuật mới, đó là vừa vẽ vừa rửa, để màu thấm dần vào thớ lụa. Khi lụa no màu, không thể tiếp nhận thêm, đó là lúc tác phẩm hoàn tất. Kỹ thuật này cho phép tranh lụa Việt Nam có sự đằm thắm, lan tỏa, mềm mại mà vẫn tinh tế. Về cấu trúc, lụa Việt Nam cũng khác hẳn lụa Trung Quốc hay Nhật Bản. Lụa của các nước này đều là lụa mịn, lối dệt là 3 sợi ngang và 3 sợi dọc đan vào nhau đều đặn, còn ở Việt Nam mỗi nhà lụa lại có cách dệt riêng, từ đó có sự đa dạng về chất liệu. Và mỗi họa sĩ lại có một kỹ thuật khác nhau, giao cảm với các chất lụa khác nhau, tạo ra sự phong phú cả về tạo hình, ý tưởng và xử lý chất liệu.

"Chất liệu lụa trở thành mảnh đất thuận lợi để biểu đạt sự tinh tế, nhạy cảm của tâm hồn Việt, đặc biệt trong khi châu Âu hầu như không vẽ lụa, và ngay cả ở châu Á cũng chỉ rải rác ở Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc. Chất liệu lụa ở mỗi quốc gia lại ảnh hưởng đến kỹ thuật và phương tiện biểu hiện của người nghệ sĩ, thế nên lụa Việt Nam với những cách dệt không đồng nhất lại trở thành mảnh đất cho các họa sĩ tranh lụa hiện đại tỏa sáng. Có thể nói, lụa đã trở thành một thứ ngôn ngữ mang tính bản sắc của Việt Nam”, giám tuyển Vân Vi đánh giá.

Cũng theo Vân Vi, với tranh lụa hiện đại, người họa sĩ không còn bị gò bó trong một nguyên tắc hay kỹ thuật nào. Họ có thể vận dụng kiến thức, kỹ thuật của cả phương Đông lẫn phương Tây để thể hiện cho tinh thần của mình trong nghệ thuật. Triển lãm "Trong dòng chảy của lụa 2025” vì thế không chỉ là hành trình khám phá việc các họa sĩ đương đại Việt Nam đang thực hành nghệ thuật trên chất liệu lụa như thế nào, mà còn là lời nhắc nhớ về sự sáng tạo, bản sắc và tinh thần dân tộc trong hội họa Việt Nam. Lụa, qua tay những họa sĩ Việt hiện đại, đã đi từ chất liệu đời thường đến chất liệu nghệ thuật, rồi trở thành biểu tượng văn hóa mang mỹ cảm Việt.

Truyền thống đang không ngừng vận động, chuyển hóa

Giám tuyển Vân Vi cho biết, ban đầu, triển lãm "Trong dòng chảy của lụa” được lên ý tưởng với hai tiêu chí tưởng như rõ ràng: Sự thuần thục về nghề, là kết quả của nhiều năm thực hành và sự nhạy cảm thẩm mỹ trên chất liệu lụa. Nhưng càng gặp gỡ và lắng nghe từng họa sĩ, cô bỗng nhận ra rằng, khi các họa sĩ chọn lụa, họ không chỉ chọn một chất liệu, mà chọn một cách cảm nhận thế giới, một hình thức sống chậm và cách đối thoại nội tâm.

Triển lãm "Trong dòng chảy của lụa” quy tụ 11 nghệ sĩ Việt Nam hiện đại và mỗi người đều có một cách tiếp cận khác nhau. Chẳng hạn như Phan Cẩm Thượng, ông vẫn trung thành với kỹ thuật cổ, đó là dùng màu tự nhiên, vẽ dày màu, sử dụng nét và mảng lớn tạo nên những trầm rung của bề mặt. Màu trong tranh không được nhuộm đều mà được thả nhịp theo cảm xúc, khiến tranh như đang múa, mang hơi ấm của thời gian và văn hóa.

Trong khi đó, Nguyễn Duy Anh lại thể hiện mình là một họa sĩ trẻ kiên định với con đường riêng: Tôn vinh đường nét, khai thác vẻ đẹp nguyên sơ của chất liệu. Nếu nhiều họa sĩ khác chọn màu sắc hay mảng khối làm điểm tựa thì với Duy Anh, đường nét mới là linh hồn. Tranh của anh, màu sắc, độ đậm nhạt hay cấu trúc mảng chỉ xuất hiện như lớp nền hỗ trợ, để nâng đỡ cho đường nét trở thành yếu tố trung tâm.

Mang đến triển lãm series "Thủy tinh hóa”, Nguyễn Văn Trinh tiếp tục chứng tỏ mình là một họa sĩ trẻ thích thử thách, tìm tòi. Sau bộ tranh "Vùng sống” thử nghiệm trên lụa và giấy giang, "Thủy tinh hóa” như một sự chuyển hướng, vừa là tạm dừng, vừa là khởi đầu. Điểm đáng chú ý trong series này, từ những bức tranh đầu tiên mang trong mình sự mơ hồ, nét vụng về và thử nghiệm trong đường nét, nhưng cũng từ đó mở ra hành trình biến chuyển; càng về sau tác phẩm càng phức tạp, đa tầng và đi sâu hơn, cho phép người xem nhận thấy một dòng chảy liên tục và tái sinh.

"Mới chỉ khoảng mười tác phẩm, "Thủy tinh hóa” đã đánh dấu một bước ngoặt, nó không chỉ là sự tiếp nối mà còn là sự khẳng định, khi nghệ sĩ biến quá khứ thành chất liệu để tạo dựng nhiều góc nhìn mới, nơi ký ức được thủy tinh hóa, trong suốt, mong manh trong một cấu trúc chắc chắn, vừa giữ lại, vừa chuyển hóa”, giám tuyển Vân Vi nói với Báo Nhà báo và Công luận.

Nguyễn Cẩm Nhung và Bùi Kim Hiền lại mang đến một sự phối hợp thú vị khi đưa lụa kết hợp với tranh sơn mài. Tác phẩm "Gặp” được tạo nên từ sự giao thoa của hai ngôn ngữ thị giác: lụa, vốn trong, mảnh và chuyển động và sơn mài đặc, sâu và tĩnh. Trên cấu trúc bình phong nhiều tấm, hai chất liệu song hành mà không lấn át nhau. Lụa mở ra không gian ánh sáng và hơi thở tự nhiên, trong khi sơn mài neo lại ký ức và thời gian. Tác phẩm vì thế không chỉ là điểm chung giữa hai nghệ sĩ, mà còn là ẩn dụ cho cách thế hệ trẻ tìm kiếm sự cân bằng giữa truyền thống và hiện đại trong nghệ thuật Việt Nam đương đại.

Theo giám tuyển Vân Vi, lụa - trong triển lãm này, không còn nằm trên mặt phẳng, mà trở thành một đối tượng sống, nơi họa sĩ và chất liệu cùng sáng tạo. Mỗi đường cọ, mỗi lớp màu, mỗi cách thả sợi hay chồng lớp đều là một cuộc chuyện trò giữa con người và vật chất, giữa cái hữu hình và điều không thể nắm bắt là nghệ thuật. Thông qua những cách tiếp cận ấy, người xem có thể nhận ra rằng không có một "lụa Việt Nam hiện đại” duy nhất mà thay vào đó là nhiều dòng chảy song song, từ truyền thống đến thể nghiệm, từ sâu lắng đến bứt phá. Nhưng chính sự đa dạng ấy cho ta thấy dòng chảy của tranh lụa Việt đang không ngừng vận động, chuyển hóa.

"Với triển lãm "Trong dòng chảy của lụa”, chúng tôi không tìm kiếm sự thống nhất hay kết luận, mà mở ra một câu hỏi: Nghệ thuật lụa của chúng ta đang ở đâu, và trong sự mềm mại tưởng như mong manh ấy, đâu là bản sắc? Có lẽ, chính sự trong suốt và khả năng hấp thụ cũng như phản chiếu con người của lụa, ta nhận ra được một phần bản chất của những nghệ sĩ Việt Nam không ồn ào, không cực đoan, mà sâu sắc, kiên định và nhiều cảm xúc nhân văn”, giám tuyển Vân Vi chia sẻ.